ΟΙ ΠΟΤΑΜΟΙ ΣΤΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ
 
     
 
Οι κάτοικοι της Δύσης, σ’ ένα έδαφος που βρέχεται συχνά από τις βροχές και ποτίζεται από μύριους ποταμούς, δύσκολα καταλαβαίνουν, ποια είναι η αξία του νερού για ορισμένους πληθυσμούς της Ανατολής. Σε μια χώρα όπως η Ελλάδα όπου, έξι μήνες το χρόνο, δεν πέφτει βροχή, όπου το χιόνι δε σκεπάζει παρά μονάχα τις πιο αψηλές των βουνών κορφές, σε μια χώρα όπου μπορεί κανείς να ταξιδεύει μια ολάκερη μέρα χωρίς να συναντήσει μια πηγή, νιώθουμε βέβαια, ότι το νερό είναι όχι μονάχα ένα πολύτιμο αγαθό, αλλά και η ίδια η προϋπόθεση για την ανθρώπινη ύπαρξη.
Καταλαβαίνουμε τότε την εντύπωση που οι πρωτόγονοι Έλληνες θα είχαν αισθανθεί μπροστά στις πηγές των ποταμών: πηγές βαθιές, άφθονες, αστείρευτες.
Τούτο το νερό που αναβρύζει μέσα από την γη, χωρίς να ξέρουμε πούθε έρχεται, ακούραστο στην αδιάκοπη του ενέργεια, τους έβαζε μπροστά σε μια άγνωστη δύναμη, μια ενέργεια μυστηριώδη της φύσης. Αυτό το θέαμα αναγκαστικά ξυπνούσε σε αυτούς το αίσθημα του θείου.

Ο ποταμός, πραγματικά, βλέπει ολάκερη την φύση ν’ ανανεώνεται αδιάκοπα στις όχθες του, βλέπει τα φυτά, τα δέντρα που μεγαλώνουν κοντά του να χάνονται και να ξαναγεννιούνται, βλέπει τις γενιές των ανθρώπων και των ζώων που ποτίζονται από τα νερά του να περνάνε και να πεθαίνουν. Αυτός ωστόσο, προικισμένος με μια ζωή αναλλοίωτη, κυλάει αδιάκοπα και χωρίς η πηγή του να εξαντλείται.
Ο Ωκεανός, ο πατέρας τριών χιλιάδων ποταμών, κατά τη “Θεογονία” του Ησίοδου.

Μπορούμε λοιπόν να πούμε, από μια άποψη, πως ο ποταμός είναι αιώνιος. Οι Έλληνες πρόσθεταν: είναι θείος, είναι ένας θεός, και του αφιέρωναν ιερά και βωμούς στα πράσινα άλση, που διατηρούνταν από την αφθονία και την δροσά των νερών του.

Οι ποταμοί είναι οι γιοι του Ωκεανού, ή ακόμα οι γιοι του Δία, δηλαδή των νερών που πέφτουν από τον ουρανό

Καθώς, οι ποταμοί, γονιμοποιούν το έδαφος, ο άνθρωπος τους οφείλει εν’ μέρει τους καρπούς της γης που τον διατηρούν στην ζωή. Τους θεωρούσαν επομένως σαν τους τροφοδότες πατέρες της νιότης, και σ’ ορισμένες περιοχές της Ελλάδας τους τιμούσαν με μια ιδιαίτερη λατρεία.
Στην Αρκαδία, τα νεαρά αγόρια και κορίτσια μαζεύονταν κάθε χρόνο, μια επίσημη μέρα, στις όχθες της Νέδας, για να κόψουν εκεί τα μαλλιά τους, που τα’ αφιέρωναν στον ποταμό. Αυτή η συνήθεια ανάγεται στους πρώτους χρόνους της Ελλάδας. Βρίσκουμε μια περίεργη μαρτυρία γι’ αυτή στην 23η ωδή της “Ιλιάδας”. Ο Αχιλλέας απευθυνόμενος στον Σπερχειό ποταμό, λέει: “Ω Σπερχειέ, ο Πηλέας ο πατέρας μου σου είχε κάνει τάμα ανώφελο. Είχε υποσχεθεί, πως εκεί κάτω, σα γυρίσω, στης λατρευτής πατρίδας μου τη γη, θενάκοβα, να σε τιμήσω, τα δόλια μου μαλλιά, …Τώρα, μια που δεν θα ξαναγυρίσω στη γη εκείνη που με γέννησε, θέλω τα μαλλιά μου να χαρίσω στον ήρωα τον Πάτροκλο, μαζί του να τα πάρει.” Αυτή η συγκινητική προσφορά δείχνει καλά ποιες θρησκευτικές ιδέες οι ποταμοί ξυπνούσανε στις ψυχές των Ελλήνων, που έφταναν κι ως τη θυσία των μαλλιών τους προς αυτούς, των μαλλιών τους που ήταν αναγκαίο στόλισμα εκείνης της φυσικής τους ομορφιάς, για την οποία ήταν τόσο περήφανοι.
Πίστευαν επίσης πως βρίσκανε στα νερά τους μια δύναμη κάθαρσης, ανάλογη με εκείνη που αναζητούσαν στα ιερά του Απόλλωνα. “Μη διασκίζετε ποτέ”, λέει ο Ησίοδος,” τα νερά των ποταμών με το αιώνιο τους το ρέμα, πριν να πείτε μια προσευχή, με τα μάτια προσηλωμένα στα εξαίσια τους τα νάματα, πριν να βρέξετε τα χέρια σας στο ευχάριστο τους και καθάριο νερό. Εκείνος που περνάει ένα ποτάμι χωρίς να καθαρίσει τα χέρια του απ’ το κακό, που τα έχει μιάνει, προκαλεί την οργή των θεών, που του στέλνουν κατόπι φοβερές τιμωρίες.” Πρόκειται ακριβώς για την πίστη της κάθαρσης με το νερό.
Οι μορφές που έδιναν στα ποτάμια, τούτα τα θεϊκά όντα, εξηγούνται εύκολα από τις εντυπώσεις που είχε προκαλέσει στους Έλληνες το θέαμα των ποταμών που κυλάνε. Οι φιδωτοί ελιγμοί ενός ήσυχου ποταμού, τους θύμιζαν την όλο στροφές και κάμψεις πορεία του δράκοντα ή του φιδιού. Ο χείμαρρος που κατεβαίνει από τα βουνά με πάταγο, που παρασέρνει και αφανίζει τα πάντα, τους θύμιζε την ορμή, τα μουγκρητά και τις μανίες του ταύρου.

 
Ο Ηρακλής παλεύοντας με τον ποταμό-θεό Αχελώο, που είχε πάρει τη μορφή φιδιού για την ωραία Δηιάνειρα , τον αρπάζει από το ένα κέρατό του, το σπάει και τον κατατροπώνει.
Βλέπουμε συχνά, επίσης, στα μνημεία της Ελληνικής τέχνης, τους ποταμούς να εικονίζονται σαν όντα φανταστικά, όπου οι ζωικές μορφές ανακατώνονται με τις ανθρώπινες. Το κορμί τους είναι ενός ταύρου. Το πελώριο τους κεφάλι ενός εύρωστου και γενειοφόρου άντρα, που το στόμα του βγάζει κύματα νερού, και στο μέτωπο του έχει δυο μεγάλα κέρατα. Είναι η εικόνα της πηγής, ή του “κεφαλιού” του ποταμού, όπως λένε ακόμα οι σημερινοί Έλληνες (το κεφαλάρι). Τα κέρατα που στολίζουνε το κεφάλι, είναι οι ελιγμοί και οι διακλαδώσεις που σχηματίζει το ρέμα του. Είναι ακόμα το σύμβολο της γονιμοποιητικής του δύναμης. Ο Ηρακλής, νικητής στην μάχη του με τον Αχελώο, του βγάζει ένα κέρατο. Αυτό το κέρατο γεμισμένο από τις Νύμφες με καρπούς και λουλούδια γίνεται το “κέρας της αφθονίας”.

Αν όλοι οι ποταμοί της Ελλάδας είχαν θεωρηθεί σαν θεϊκά όντα, οι πιο μεγάλοι από αυτούς αποτέλεσαν αντικείμενα μιας ειδικής λατρείας. Ο Αχελώος, που αφού βγει από την Πίνδο, ρέει δια μέσου της Ακαρνανίας και της Αιτωλίας, για να ριχτεί στο Ιόνιο πέλαγος, και που κάθε εποχή, κυλάει μέσα του μια αρκετά μεγάλη μάζα νερού, θεωρούνταν ο βασιλιάς των ποταμών. Γι’ αυτό στην αρχή τ’ όνομα του σήμαινε όλα τα τρεχούμενα νερά. Ο Αχελώος εκτός από την Ακαρνανία, τιμόταν στην Αθήνα, στην Ρόδο, στην Αχαΐα και στην Σικελία. Υπολόγιζαν πως στην Ελλάδα υπήρχαν έξι ποταμοί με τ’ όνομα Αχελώος. Οι θρύλοι του θεού-ποταμού, όμως, είχαν εντοπιστεί στην Αιτωλία.
Τα νομίσματα της Ακαρνανίας, μας προσφέρουν τον τύπο του Αχελώου, άλλοτε με τα χαρακτηριστικά ενός άντρα με κέρατα στο κεφάλι, κι άλλοτε με την μορφή ενός ταύρου με ανθρώπινο πρόσωπο.
Ανάμεσα στους ποταμούς που θεοποιήθηκαν στην κυρίως Ελλάδα, πρέπει ν’ αναφέρουμε τον Ασωπό, που η σημασία του φαίνεται πως υπήρξε επίσης στην αρχή γενική, όπως εκείνη του Αχελώου. Τον Αλφειό, το μεγαλύτερο ποτάμι της Πελοποννήσου, που η λατρεία του είχε εισαχθεί στη Σικελία μαζί με την λατρεία της Άρτεμις. Στα αετώματα του περίφημου ναού του Δία στην Ολυμπία, είχαν φτιάξει το άγαλμα του Αλφειού, καθώς και του παραπόταμου του Κλαδέου. Στην Αθήνα, τον Ιλισό, που η εικόνα του είχε παρασταθεί στα γλυπτά του δυτικού αετώματος του Παρθενώνα.
Κατά τους ομηρικούς χρόνους, οι Τρώες πρόσφεραν στον θεό Σκάμανδρο άλογα και ταύρους, που τα ρίχνανε ζωντανά μέσα στα νερά. Μεγάλοι ποταμοί στην Ασία, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στους ασιατικούς θρύλους, μαρτυρώντας τον θρησκευτικό σεβασμό που ενέπνεαν στους κατοίκους των περιοχών αυτών. Οι έλληνες απέδιδαν τον ίδιο θεϊκό χαρακτήρα σε πολλούς μεγάλους ξένους ποταμούς, όπως ο Νείλος, ο Φάσις, ο Ίστρος, ο Ηριδανός, που στις όχθες τους τους είχε σπρώξει το πνεύμα της περιπέτειας, ή που τα ονόματα τους είχαν φτάσει ως αυτούς, χάρη στις εμπορικές τους σχέσεις.